Mythbusters
Iedere week één uur kritisch denken
door Gert Jan van ‘t Land
‘Ze hebben maar één motto – elke urban legend moet worden getest’. Iedere woensdag om acht uur ‘s avonds onderwerpen de MythBusters van Discovery Channel modern bijgeloof aan keiharde praktijktests. Dit is nu eens niet een tv-show waarin onzinnige claims kritiekloos worden opgedist. Hier worden praktijkonderzoek en kritisch denken centraal gesteld. En het is nog leuk ook!
Sinds 2002 treden Adam Savage en Jamie Hyneman wekelijks op in de show MythBusters van Discovery Channel. Iedere week onderzoeken ze enkele ‘urban legends’ consciëntieus op waarheidsgehalte. Ze maken dat onderzoek spannend en leuk. Zo laten ze veel mensen, vooral jongeren, kennismaken met kritisch denken. Ze brengen over dat je verdacht uitziende claims niet zomaar voor zoete koek moeten slikken, dat praktijkonderzoek feiten aan het licht kan brengen, dat logisch nadenken loont en dat je niet te goedgelovig moet zijn. Wekelijks worden drie ‘legends’ onderzocht. Die worden meestal ontkracht, in een enkel geval bevestigd en soms heeft het onderzoek een onduidelijke uitkomst. Op die manier hebben ze al een hele encyclopedie van misvattingen opgebouwd. Die is in te zien op de Engelse Wikipedia.
Goed om te weten dat er ook een populaire tv-show is met praktijksceptici in de hoofdrol. Het is dus niet alleen kommer en kwel in de populaire media. Sceptici hebben de natuurlijke neiging om vooral aandacht te besteden aan het bestrijden van pseudo-wetenschap en onzinnige kennisclaims. Het is natuurlijk ook belangrijk om te bevorderen dat zoveel mogelijk mensen zelf leren zin van onzin te onderscheiden. Daaraan levert MythBusters een actieve bijdrage. En het stemt hoopvol dat deze frontsceptici zelfs een fanclub hebben! Het is een goed idee om het programma zelf te gaan bekijken (er zijn dagelijkse herhalingen). Maar voor wie niet kan wachten tot de volgende uitzending hier al vast een paar voorbeelden van de werkwijze van de MythBusters.
Een goudvis heeft een geheugen van 3 seconden. Die stelling wordt aan een praktijktoets onderworpen. Een goudvis wordt getraind om kleurpatronen te herkennen. Goede herkenning helpt het dier door een doolhof in zijn aquarium te zwemmen (een goede demonstratie van ethologie in de praktijk). De MythBusters laten zien dat de goudvis een maand later nog een goede herinnering heeft aan de training – het beestje zwemt moeiteloos door de doolhof. ‘Myth busted’ is de conclusie.
Als je een mobiele telefoon gebruikt bij het tanken van je auto, kun je een explosie veroorzaken. Het wordt op allerlei manieren geprobeerd, maar het lukt niet om met een telefoon een ontploffing te veroorzaken. Ondertussen krijgen we een kort scheikundig college over ontploffende gasmengsels. Wel lijkt een elektrostatische ontlading tussen mens en auto een potentieel risico in extreme situaties, zo’n ontlading kan optreden als je rubberzolen onder je schoenen hebt. Deze conclusie leidde blijkbaar tot veel discussie onder de kijkers. Vandaar dat in een latere uitzending aanvullend onderzoek werd uitgevoerd. Dit bevestigde de oorspronkelijke uitkomst. De conclusie ‘Myth busted’ is duidelijk nog niet doorgedrongen tot menig Nederlands tankstation.
Ook wordt de veelvoorkomende angst ontkracht dat (metaalhoudende) tatoeages kunnen ontploffen in een mri-scanner. Het onderzoek begint met een goede uitleg van de mri-scantechniek en de manier waarop magnetische velden in de scanner worden gebruikt om weefsels in beeld brengen. Daarna worden allerlei tatoeage-verfsoorten in de mri-scanner onderzocht op gevoeligheid voor magnetische velden. Sommige blijken inderdaad gevoelig te zijn voor magnetisme. Ook worden proefpersonen met uiteenlopende soorten tatoeages in de scanner gestopt. Enig ongemak door opwarming blijkt mogelijk te zijn bij sterk metaalhoudende tatoeages, maar meer is er nooit aan de hand… ‘Myth busted’
Soms wordt een stelling bevestigd. Zo wordt op spectaculaire wijze duidelijk dat 27.000 pingpongballen genoeg zijn om een gezonken schip weer aan de oppervlakte te krijgen. Ook werd genuanceerd onderzoek gedaan naar het verhaal dat in het laat-middeleeuwse Hongarije een groep mensen om het leven kwam bij de ontploffing van een tot kanon uitgeholde boomstam. Het verhaal werd op één punt ontkracht: met de toen ter beschikking staande technologie kan een boomstam niet in één nacht worden uitgehold tot kanon. Wel blijkt het mogelijk om met een uitgeholde boomstam stenen kanonskogels af te schieten, en als er maar genoeg kruit in de boomstam wordt gepropt is het heel goed mogelijk om het kanon vreselijk uit elkaar te laten spatten. We krijgen ondertussen ook nog even les in het verschil tussen deflagratie (snelle ontbranding van explosief materiaal) en detonatie (een echte ontploffing). Resultaat: ‘myth plausible’.
Niet alle onderzoek van de MythBusters is onomstreden. Een voorbeeld is, dat de MythBusters het verhaal ontkrachten dat Archimedes een methode ontwierp om met spiegels zonlicht zo te bundelen dat Romeinse schepen met ‘stralen des doods’ in brand konden worden gestoken om ze te laten zinken. Recent praktijkonderzoek van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) laat zien dat het wel degelijk mogelijk is om een schip in brand te krijgen met behulp van spiegels. In MIT kostte het echter 10 minuten om 127 (vlakke) spiegels van samen bijna 12 vierkante meter elk afzonderlijk nauwkeurig op een stilstaand schip buiten schootsbereik te richten, wat niet echt in strijd is met Adam en Jamies conclusie dat het praktisch onuitvoerbaar lijkt. Het is een prima resultaat dat dit alles leidt tot belangstelling voor wetenschappelijk onderzoek, en de wetenschap dichter bij het publiek brengt.
Natuurlijk kijken veel mensen naar Adam en Jamie omdat er altijd wel wat spectaculairs gebeurt – als het geen ontploffende boomstam is, dan vliegt er wel een vrachtwagen door de lucht of wordt een diepvrieskip door een autoruit geschoten. Als dat voldoende is om wekelijks een uurtje te besteden aan deze helden van het praktijkonderzoek, mij best!